W cienistych labiryntach i pachnących boskietach

Nigdy nie przepadałam za ogrodami barokowymi. Kojarzyły mi się niesłusznie z rygorem i przymusem uporządkowania, a jednak coś sprawiało, że lubiłam w nich przebywać i na zdjęciach czy w filmach kostiumowych to one wyglądały bardziej historycznie, niż inne rodzaje ogrodów. Postanowiłam więc je poznać i wtedy nieoczekiwanie... zakochałam się w nich.

William Williams, Deborah Hall z wiewiórką, 1766, źródło

Ogrody barokowe pojawiły się w XVII wieku we Francji i szybko zyskały na popularności. To, co wyróżniało je od poprzedników, to kompozycja na zasadzie kontrastu, geometryczność ścisłych układów, symetria i dynamiczność formy. Zaś tym, co mnie w nich zafascynowało była ich budowa. Każdy ogród projektowany był z uwagą i dokładnością. Posiadał sale, gabinety i inne wnętrza zaaranżowane do różnych celów, tak, jak w pałacu. Z tą tylko różnicą, że był na zewnątrz, a ściany i umeblowanie stanowiły aranżacje roślinne. Kwitły w nich róże, heliotropy, tulipany i aksamitki; rosły pachnące cisy, bukszpany i świerki.

Adam Perelle, Le Jardin du Palais Royal, 1690, źródło

Ogrody barokowe były zazwyczaj płaskie, parterowe. Partery mogły być haftowe (wyposażone w ornamenty ze strzyżonego żywopłotu na tle kolorowego piasku), rabatowe z symetrycznymi rabatami kwiatowymi, gazonowe, których główny element stanowił trawnik (lub wgłębniki, które miały obniżoną część środkową) oraz wodne z basenem. Poszczególne wnętrza ogrodowe oddzielały od siebie szpalery z grabów, lip lub wiązów, tworzące aleje lub szpalery ażurowe, stanowiące arkady. Wnętrza porozdzielane alejami wypełniały boskiety - bryły strzyżonej zieleni, którą stanowiły zazwyczaj kasztany, buki, dęby lub jesiony, a wśród ich pni - głogi, leszczyny, ostrokrzewy lub bukszpan.

Balthasar Nebot, Aleje i Arkady za Hartwell House, Buckinghamshire, 1738, źródło

W boskietach wydzielano sale ogrodowe - tylko ozdobne lub przeznaczone do spędzania w nich czasu. Często aleje prowadzące do sal tworzyły rodzaj labiryntu, którego ścieżki wiodły do kolejnych salonów i gabinetów.

Sale te wypełniały nie tylko rabaty i gazony, lecz także geometryczne baseny i fontanny, do których wodę doprowadzano ogrodowymi kanałami. Kanały te ciągnęły się nierzadko przez cały ogród i jeszcze dalej, doprowadzając wodę akweduktami z najbliższej rzeki.

Dezallier d`Argenville, projekt labiryntu, 1709, źródło

Wnętrza sal wypełniały też budynki ogrodowe. Były to między innymi teatry złożone z widowni i szerokich, półkolistych stopni terenowych. Nie zapominano w nich również o miejscach dla aktorów, którym wydzielano specjalne gabinety za pomocą szpalerów. Same gabinety były małymi wnętrzami o konstrukcji trejażowej (ażurowa krata) przypominającymi altany.

Moim ulubionym miejscem w ogrodzie barokowym byłoby natomiast berso (zwane też bintażem) - wykonane z konstrukcji trejażowej przejście sklepione kolebkowo, umieszczane w boskietach lub ogrodowych salach balowych. Wejścia do berso akcentowały rzeźby o tematyce mitologicznej. Rzeźby nie były jednak obligatoryjnym elementem ogrodów barokowych. Antoine-Joseph Dezallier d'Argenville, autor La théorie et la pratique du jardinage uważał, że lepiej zrezygnować z rzeźb, niż umieścić w ogrodzie figury brzydkie lub o niskim poziomie artystycznym. 

Balthasar Nebot, The Topiary Exhedra with a View of the Obelisk, Hartwell House, Buckinghamshire, 1738, źródło

Groty budowano stosunkowo rzadko, chętnie stawiano natomiast belweder - budynek umieszczony wyżej, na wzniesieniu z którego można było obserwować ogród z góry lub schować się w nim przed deszczem, gdy było się już za daleko od pałacu. Bogaci właściciele ogrodów tworzyli również ich zwierzęce warianty, tzw. zwierzyńce, w których egzotyczne gatunki fauny żyły swobodnie lub menażerie - kolekcje zwierząt hodowanych i eksponowanych, na co dzień żyjących w specjalnych domkach.

D'Aveline, menażeria w ogrodzie wersalskim, 1645-1715, źródło

Na obrzeżach ogrodów budowano pomarańczarnie. czyli galerie z ogromnymi, wstawionymi w szeregu w jedną ze ścian (najczęściej południową) oknami. W ich wnętrzach przechowywano zimą egzotyczne rośliny, które latem, w drewnianych kubełkach zdobiły poszczególne wnętrza ogrodowe. Hodowano tam najczęściej pomarańcze, cytryny, granaty, mirty, laury i jaśminy, czyli wszystko, co wyglądało egzotycznie i wnosiło do ogrodu piękny zapach.

Jan Siberechts, Widok domu i okolicy w Belsize, Middlesex, 1696, źródło

Niezwykłym musiał być spacer po ogrodzie barokowym. Błądzenie w labiryncie, odpoczynek w cienistym berso, gra w karty na rabacie gazonowej, zaimprowizowana sztuka w letnim teatrze lub podwieczorek w jednej z ogrodowych sal przy szemrzącej nieopodal fontannie. Piękno kształtów, układów, zapachów i barw; aranżacje roślinne zaplanowane z dbałością o każdy szczegół, poruszające zmysły, zachęcające do odpoczynku. Zamknij oczy, oddychaj zapachem jaśminu i mirtu, posłuchaj, jak szemrze woda, szeleszczą listki w boskietach i chrzęści kolorowy żwir. Pozwól sobie wejść do ogrodu i zabłądzić w jego cienistych labiryntach...