Osiemnastowiecznych zabawy przyjemne i pożyteczne

 Dzisiaj zajmiemy się grami w pomieszczeniu, zaś druga część posta (kiedyś) będzie dotyczyła gier na zewnątrz, czyli dawnych sportów. 

The gamesters, John Raphael Smith. źródło

W rokokowym świecie mało było miejsca na obowiązki. Wszystko, co się tylko dało sprowadzano do zabawy (jak by nie było, właśnie z XVIII wieku pochodzi dewiza bawiąc uczyć, a jedno z pierwszych czasopism polskich nosiło tytuł Zabawy przyjemne i pożyteczne), a sama zabawa urosła do rangi obowiązku każdego światowca. Kto się nie bawił - ten nie żył.

Z resztą dawniej słowo "zabawa" oznaczało zajęcie w ogóle. Osiemnastowieczni, nie pracując, mogli albo się nudzić, albo grać i przez to nierzadko zgrywali się do ostatniej koszuli!

I nic sobie z tego nie robili! / Jean-Baptiste Simeon Chardin, Bańki mydlane, źródło

Jednymi z najpopularniejszych gier były oczywiście karty. Gry karciane dzielono na hazardowne, w których liczyło się szczęście i gry, wymagające sprytu.

Do dziś zachowało się wiele nazw tych popularnych w XVIII wieku gier.

(zasad na razie nie będę przytaczać, bo na każdą grę planuję kiedyś osobny post)

Były to przede wszystkim polskie chapanka i kupiec, wymagający od graczy zaangażowania umysłowego i wykorzystania sprytu. Oprócz nich modne były również kwindecz (trudna gra na pięć osób) i ćwik (gra hazardowa, wymagająca wysokich stawek), rusz / rus,  a także importowane gry karciane z Francji: tryseta / tryszak (trisette), pikieta / rumel pikieta; Anglii: wist oraz Niemiec: drużbart (Drosselbart) i mariasz. Prawdziwą furorę zrobił jednak wywodzący się z Paryża faraon, który był bardzo hazardową grą i wprost opętał całe społeczeństwo ostatnich dekad XVIII wieku oraz nawet dziewiętnastowiecznych, którzy równie chętnie pozbywali się swoich fortun lub bogacili się przy tej hazardowej grze. Legenda głosi, że w XVIII wieku Szczęsny Potocki przegrał w karty na rzecz Chadźkiewicza oszałamiającą sumę 2 milionów złotych! Z resztą i w literaturze nie brakuje opisów upadku wielkich bogaczy za sprawą kart i zręcznie posługujących się nimi szulerów. Przypomnę choćby historię Mikołaja Rostowa, który przez swą ukochaną przegrał do odtrąconego przez nią Dołochowa (szulera, przy okazji) sumę równą sumie lat jego i Soni (były to bodajże 43 miliony rubli) i którą spłacał nie tylko do końca powieści, ale i przez następne 10 lat. Jak romantycznie!

Jean-Baptiste Simeon Chardin, Gra w Knucklebones, źródło; Domek z kart, źródło

Innymi, mniej szkodliwymi grami popularnymi w XVIII wieku były gry planszowe: warcaby, szachy i podobna do dzisiejszego chińczyka gąska, w którą grano na planszy, zawierającej 63 pola. Równie chętnie spędzano czas przy stole bilardowym. Specjalny pokój bilardowy znajdował się nawet w letniej posiadłości Stanisława Augusta - Łazienkach, zaś władze wojskowe uznały bilard za grę szczególnie pożyteczną w wojsku (no na pewno bardziej, niż karcięta lub ruletka w wojskowym kasynie ;) )

Takie przepiękne mebelki służyły do grania i przechowywania gier w XVIII wieku

Oprócz gier, których zadaniem było tylko wypełnienie czasu, osiemnastowieczni umilali sobie długie popołudniowe godziny bardziej kreatywnymi zajęciami, które stały się wkrótce modnymi zabawami salonowymi. Wśród nich królowała wyrafinowana konwersacja, której składnikami były nierzadko bon mots - trafne, dowcipne, łączące w swojej skondensowanej formie wieloznaczność słów, a co za tym idzie, wiele sensów sformułowania. Często było to jedno zdanie, które rzucone szybko w odpowiednim momencie wywoływało śmiech i długo jeszcze było powtarzane jako anegdota w opowieściach i listach, zyskując tym samym długie, jak na jedno wypowiedziane zdanie, życie. W najwykwintniejszych salonach na bon mot odpowiadano kolejnym, zaś cała konwersacja przypominała zręczną grę między rozmówcami, którzy zwinnie i szybko odbijali między sobą piłeczkę błyskotliwej rozmowy.

Nicolas Lancret, Concert dans un Salon et décoration d’architecture, źródło

Równie chętnie grywano w szarady (rymowane zagadki), sylaby (odgadywanie wyrazów, które łączyła wspólna, niepodana sylaba, oraz podane kategorie), dobieranie synonimów i dowcipne etymologie (słynna była zabawa, w której poeta Ludwik Kropiński doszukał się wspólnego sensu w słowach kichać i kochać). Szykowano konkursy polegające na napisaniu wiersza na zadany temat (tematem tym była często właścicielka salonu, którą dowcipnie i z polotem porównywano do różnych zjawisk i przedmiotów). Lubiono także grać w sekretarza, zadając sobie wzajemnie anonimowe pytania.

Jean Baptiste van Loo, Portret rodzinny, źródło

Gdy siedzenie przy stole do gier lub w salonie zaczynało się nużyć, wybierano gry wymagające większego zaangażowania (nieraz planowane tygodniami) i ruchu. Wystawiano więc sztuki w teatrze domowym, ustawiano się w żywe obrazy, starając się upodobnić siebie i otoczenie jak najbardziej do tych, pojawiających się na ożywianym obrazie, urządzano także maskarady, przebierając się za różne egzotyczne postacie, które często losowano wśród bawiących się.

Henry Morland, Fair nun unmask`d, źródło

Gdy tylko pogoda dopisywała, bawiono się na dworze, zażywając sportów, o których będzie w następnym poście. Wkrótce rozpocznę też serię, w której będziemy próbować poszczególnych gier według dawnych reguł, a w te, które okażą się grywalne, może zagramy sobie na żywo na jakimś pikniku lub zjeździe w Ojcowie? ;)

Miłego tygodnia!